Het evangelie van Thomas is een van de apocriefe evangeliën. In de Proloog wordt gesteld dat het door Judas Thomas geschreven zou zijn, met wie de apostel Tomas bedoeld wordt. Het Thomas-evangelie werd in 1945 door twee boeren bij Nag Hammadi gevonden in een kruik, tezamen met een aantal andere koptische geschriften, de meeste met een gnostische inslag. Het Evangelie van Thomas bestaat uit een 114-tal losse uitspraken van Jezus, zogeheten logia (enkelvoud: logion) en heeft dus geen doorlopend verhaal zoals de canonieke evangeliën. Het teruggevonden manuscript zelf is gedateerd in de 4e eeuw en is waarschijnlijk een vertaling van een Griekse tekst. Een aantal tekstfragmenten werd al eerder rond 1900 in Egypte bij Oxyrhynchus gevonden en dateert uit de 3e eeuw.

 

 

Ontstaan en datering[bewerken]

De datering van Thomas blijft de gelederen van de onderzoekers verdelen. Vanouds beweerde men aan de ene kant (vooral in het Duitse onderzoek onder invloed van Wolfgang Schrage^[1]) dat Thomas zou zijn overgeschreven uit de Nieuwtestamentische evangeliën. Aan de andere kant van deze discussie (vooral in de Angelsaksische wereld onder invloed van James M. Robinson en Helmut Koester^[2]) beweert men dat Thomas een onafhankelijke of zelfs een oudere traditie is, los van de Nieuwtestamentische evangeliën. Tegenwoordig nemen de meeste wetenschappers een tussenpositie in.

De bestudering van Thomas kent een lastig tekstkritisch probleem. De teruggevonden Koptische tekst van Thomas dateert uit de vierde eeuw. Het is zeer onwaarschijnlijk dat dit een nauwkeurige vertaling van de complete en ongewijzigde Griekse versie is. Het feit dat er door gebrek aan handschriften geen tekstkritisch vastgestelde Griekse tekst bestaat, is een probleem voor de studie van het oorspronkelijke Evangelie van Thomas.

Het is weliswaar mogelijk Thomas in de huidige vorm tussen 50 en 200 n.Chr. te dateren, maar er is vrij algemene overeenstemming dat de Griekse tekst die ten grondslag ligt aan de Koptische vertaling, ontstaan is in Syrië (Edessa) tegen het midden van de 2e eeuw n.Chr.^[3] De datering van Thomas hangt sterk samen met de discussie over de mate waarin Thomas (on)afhankelijk is van de geschriften in het Nieuwe Testament. Dat onderzoekt men door een grondige vergelijking van Thomas met de canonieke evangeliën, Q en Paulus. Op grond van het feit dat er doublures in Thomas voorkomen, veronderstelt men dat Thomas in de huidige vorm is samengesteld uit verschillende tradities. Ook moet men de nogal chaotische compositie van Thomas verklaren. Onder experts bestaat consensus dat de vraag naar onafhankelijkheid voor elk logion apart onderzocht moet worden. Er lijkt bovendien een consensus te groeien dat een aantal logia inderdaad uit een onafhankelijke overlevering stammen.^[4]

Hieronder volgen de opvattingen van drie experts om een indruk te geven van de verschillende standpunten.

• Helmut Koester (Harvard Divinity School) dateert Thomas tegen het einde van de 1e eeuw n.Chr. en argumenteert dat Thomas een collectie spreuken heeft opgenomen die rond het jaar 50 n.Chr. is ontstaan onafhankelijk van de geschriften in het Nieuwe Testament en Q.^[5]
• April D. DeConinck (Rice University) dateert Thomas als geheel rond 120 n.Chr. en meent dat de vroegste vorm van dit evangelie (Kernel Thomas) is ontstaan in de kerk van Jeruzalem in de periode 30-50 n.Chr. Deze kern groeide en veranderde in de loop van de tijd door herhaaldelijke mondelinge opvoering.^[6]
• Uwe-Karsten Plisch (Humboldtuniversiteit) meent dat het onmogelijk is veel preciezer te dateren dan uiterlijk 200 n.Chr. Hij stelt voor om het ontstaan van Thomas te zien als de compilatie van een doos vol ostraca met logia die uit commentaren op logia van Jezus (vergelijk het werk van Papias) en homilieën zijn verzameld. Thomas heeft ten opzichte van de synoptische traditie een deels oudere, deels jongere traditie bewaard die deels onafhankelijk is. Dat moet per logion bekeken worden.^[7]

In zijn boek Het Evangelie van Thomas doet Gilles Quispel, kenner van de gnostiek en ontdekker van Thomas, een poging om uit de teruggevonden Thomas de 'oorspronkelijke woorden van Jezus' te destilleren.^[8] Het is zeker mogelijk dat een enkele spreuk uit Thomas iets van Jezus' woorden weerspiegelt,^[9] maar een reconstructie op basis van Thomas blijft uitermate speculatief.^[10]

Thomas en Q[bewerken]

Het Evangelie van Thomas is als verzameling uitspraken van Jezus vergelijkbaar met Q (Q evangelie). Q is het materiaal dat Matteüs en Lucas gemeenschappelijk hebben en niet in Marcus staat. Volgens de breed aanvaarde Q-hypothese baseren Matteüs en Lucas hun evangelie mede op dezelfde verzameling(en) losse uitspraken (Q), die moet(en) hebben gecirculeerd onder de volgelingen van Jezus. Toen Thomas gevonden en gepubliceerd was, zag men er een bevestiging in van de Q-hypothese. Thomas zou, als verzameling losse uitspraken, dezelfde vorm vertonen als Q. Ongeveer 30 procent van de spreuken in Thomas staan ook in de veronderstelde Q.

Over de literaire relatie tussen Thomas en Q verschillen de meningen. Wie veronderstelt dat Thomas dateert van vóór de Nieuwtestamentische evangeliën, meent gewoonlijk dat Thomas onafhankelijk is van Q. Thomas en Q zouden dan twee regionaal gescheiden tradities van Jezus-volgelingen vertegenwoordigen. Anderen menen dat Q en Thomas uit dezelfde poule van mondeling overgeleverde spreuken putten.

Theologisch profiel van het Evangelie van Thomas[bewerken]

Enkele karakteristieke kenmerken van de theologie van Thomas zijn:

• Thomas ontkent het aardse leven van Jezus weliswaar niet (bijvoorbeeld Ev.Th. 55), maar heeft er geen interesse voor. Dit geldt ook voor de Joodse context van Jezus. Het evangelie verwerpt oudtestamentische profetie (Ev.Th. 52).
• In plaats van de gebruikelijke nieuwtestamentische titels voor Jezus (namelijk Christus, Zoon van God, Mensenzoon), die vrijwel geheel ontbreken, gebruikt Thomas voor Jezus de aanduidingen Levende (Ev.Th. 1; 52; 59), Zoon van de Levende (37), Zoon (44), Licht en het Al (77). Ook zegt Thomas dat Jezus niet te bevatten is (13).
• Thomas gebruikt de volgende termen om het heil te omschrijven: leven, kennis, waarheid, rust en koninkrijk. Net als in de synoptische evangeliën is het koninkrijk een belangrijk thema.
• Thomas is exclusivistisch: alleen de uitverkoren "eenlingen" zullen het koninkrijk vinden (Ev.Th. 23; 49).
• Thomas propageert verwerping van de wereld, die zich uit in kritiek op rijkdom (o.a. Ev.Th.64:12), seksuele onthouding (87; 112) en opheffing van de sekseverschillen (22).

Jezus figureert in Thomas dus als de goddelijke openbaarder die zijn leerlingen op het pad naar kennis, waarheid en leven brengt. Voor de leerlingen betekent dit een leven in onthechting van de wereldse verbanden. Ten opzichte van de synoptische evangeliën geeft Thomas een minder apocalyptische en een meer vergeestelijkte, introspectieve invulling van de leer van Jezus.

Omdat het Evangelie naar Thomas uit de Nag Hammadi-collectie bedoeld was voor gebruik in een gnostische omgeving, werd het Thomas-evangelie lange tijd als een gnostisch geschrift gezien. Maar er bestaat verschil in genre tussen Thomas en de doorgaans in dialoogvorm gegoten gnostische evangeliën. Ook ontbreekt in Thomas een typisch gnostische mythologie. En zeker zijn niet alle logia typisch gnostisch.^[11] Daarom verwerpt men tegenwoordig het label "gnostisch" voor Thomas of geeft men een bredere definitie van gnosis, zodat Thomas hier wel onder valt. Deze discussie past in het bredere debat over wat gnosis eigenlijk is.

Thomas en het koninkrijk[bewerken]

In de synoptische evangeliën Matteüs, Marcus en Lucas vindt men veelvuldig de verwachting dat de eindtijd nabij is. Jezus zal spoedig terugkeren en dan 'het koninkrijk' vestigen, het heilsrijk, waarbij dan de gelovigen en de ongelovigen definitief van elkaar gescheiden zullen worden, de ongelovigen ten verderve. In Marcus 9 zegt Jezus bijvoorbeeld: Ik verzeker jullie: sommigen die hier aanwezig zijn zullen niet sterven voordat ze de komst van het koninkrijk van God in al zijn kracht hebben meegemaakt. Maar die verwachting komt, letterlijk gezien, niet uit. Het evangelie volgens Johannes plaatst het koninkrijk in de hemel, na de dood en alleen voor de gelovigen. Bij Lucas (Lc 17,20-21) krijgt deze eindtijdverwachting een andere vorm. De eindtijd is er al, maar men neemt het niet waar: De komst van het koninkrijk van God laat zich niet aanwijzen, en men kan niet zeggen: “Kijk, hier is het!” of: “Daar is het!” Maar weet wel: het koninkrijk van God ligt binnen uw bereik.

Het Thomas-evangelie staat dicht bij de opvatting van Lucas, en benadrukt de spirituele dimensie van 'het koninkrijk'.^[12] In uitspraak 113 van het Thomas-evangelie stelt Jezus dat het koninkrijk niet in de toekomst ligt, en ook niet in de hemel, maar 'uitgespreid is over de aarde, maar de mensen zien het niet'. De gnostische uitleg daarvan is, dat de boodschap van de Jezus van het Thomas-evangelie niet zozeer over geloof, maar over een innerlijke ervaring gaat:

Zijn leerlingen zeiden tot hem:

Wanneer zal het koninkrijk komen?

Jezus zei:

Het koninkrijk komt niet door het te verwachten.

Je kunt niet zeggen: ‘Het is hier’, of ‘Het is daar’.

Nee, het koninkrijk is uitgespreid over de aarde

maar de mensen zien het niet.

Ook in andere logia wordt de aanwezigheid van het koninkrijk in het hier en nu benadrukt: In Thomas 51 zegt Jezus daarover:

Wat je nog verwacht is al gekomen,

maar je herkent het niet.

Thomas-evangelie en vrouwen[bewerken]

In het Thomas-evangelie worden enkele vrouwen, net als in de evangeliën uit het Nieuwe Testament, met name genoemd. In het Thomas-evangelie worden de meeste vragen gesteld door 'de leerlingen' die verder niet bij naam genoemd worden. Het Thomas-evangelie kent twee logions waarin een bij haar naam genoemde vrouw een vraag aan Jezus stelt, Maria Magdalena in logion 21 en Salomé in logion 61. In de laatste logion (nr. 114) vraagt Petrus aan Jezus om Maria Magdalena weg te sturen. Maar Jezus wijst hem terecht en zegt dat hij haar een gelijkwaardige positie zal geven als die van mannen:

Simon Petrus zei tot hem:

Stuur Maria van ons weg, want vrouwen zijn het leven niet waard.

Jezus zei:

Zie, ik zal mij met haar verbinden en haar tot mens maken,

opdat ook zij een levende geest worde, net als jullie mannen.

Want ook iedere vrouw die mens wordt zal het koninkrijk der hemelen binnengaan.

Thomas-evangelie en de katholieke Kerk[bewerken]

De eerste vermelding van het Thomas-evangelie, vergezeld van een citaat eruit, werd door Hippolytus van Rome (170-235) geschreven. Ook Origenes maakt gewag van een evangelietekst van Thomas, maar het is onduidelijk of het hier om hetzelfde geschrift gaat. In de 4e eeuw schrijft kerkhistoricus Eusebius van Caesarea over het Thomas-evangelie dat het niet authentiek is.

Het Thomas-evangelie heeft nooit ingang gevonden in de canon van het christendom, waarschijnlijk omdat het geschrift niet bekend was tijdens het samenstellingproces ervan. Daar staat tegenover dat de kerkvaders het Thomas-evangelie nooit hebben verboden of op een index hebben geplaatst.^[13] Afwijzing van het Thomas-evangelie kwam eerst later tot stand, nadat het in verband was gebracht met o.a. het manicheïsme. Zo staat in De receptione haereticarum van Timotheus van Constantinopel te lezen dat het Thomas-evangelie in gebruik was bij manicheïsten.

Quispel over de rol van koningin Juliana[bewerken]

Het was volgens Gilles Quispel vooral aan koningin Juliana te danken dat Egypte de teksten in de jaren vijftig heeft vrijgegeven voor publicatie. De volgens Quispel "koloniale’’ opstelling van de Fransen, die meenden recht te hebben op de geschriften, maakte de Egyptenaren in de jaren vijftig "schichtig’’, waardoor zij de teksten niet vrijgaven voor publicatie. Op aandringen van Juliana, zeer geïnteresseerd in alternatieve spiritualiteit, richtte de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Beyen zich tot de Nederlandse ambassadeur in Caïro met het verzoek Quispel toegang tot de bevoegde autoriteiten te verschaffen. Quispel smokkelde in 1956 een fotokopie van het Evangelie van Thomas, een van de belangrijkste teksten uit de Nag Hammadi-collectie, het land uit.